Tháp cổ Bình Sơn, Vĩnh Phúc
Tháp Bình Sơn (tháp chùa Vĩnh Khánh hay Tháp Then) là một ngôi tháp cổ nằm trong khuôn viên chùa Vĩnh Khánh (chùa Then) thuộc thôn Bình Sơn, thị trấn Tam Sơn huyện Lập Thạch (nay là huyện Sông Lô), tỉnh Vĩnh Phúc. Tháp Bình Sơn cùng với tháp Phổ Minh (chùa Phổ Minh, Nam Định), tháp Bảo Thắng (chùa Quỳnh Lâm, Quảng Ninh) và tháp Trúc Lâm Tam Tổ (chùa Yên Tử) là những ngôi tháp cổ đến nay còn khá nguyên vẹn được xây từ thời Lý-Trần (khoảng thế kỷ 13 - 14).
Tháp Bình Sơn là ngọn tháp đất nung cao 16,5m; tháp hình vuông, nhỏ dần về phía ngọn; cạnh tầng dưới cùng là 4,45 mét; cạnh tầng thứ 11 là 1,55 mét. Ruột tháp có một khoảng trống nhỏ chạy suốt chân tháp lên ngọn; chung quanh tháp được ốp một lớp gạch vuông, mỗi cạnh dài 0,46m, phủ kín thân tháp; trước đây tháp có thể có 13 tầng nhưng nay chỉ còn 11 tầng.
Theo kiến trúc Phật giáo thì số tầng của các ngôi tháp đều theo qui định sau : nếu 13 tầng thì thờ xá lỵ (tro cốt) của Phật, nếu 11 tầng thì thờ Bích Chi Phật (các vị chưa thành Phật); tháp thờ các vị A La Hán thì xây 4 tầng; tháp dưới 3 tầng thì thờ các vị thánh; sư tổ ....
Tháp Bình Sơn với hình khối thanh thoát, đường nét mềm mại, trang trí phong phú điêu luyện, là di tích nghệ thuật có giá trị cao trên lãnh thổ Việt Nam. Cách đi : có thể từ Tp.Việt Trì qua phà Then hoặc từ Tp.Vĩnh Yên theo đường QL 2C (đi Tam Đảo); rẽ trái tại nút giao TL 306 đi Lập Thạch sau đó theo TL 307 để đến tháp.
Chùa Vĩnh Khánh
Chùa Vĩnh Khánh (chùa Then) và Tháp Bình Sơn nằm ở trong khuôn viên thuộc thôn Bình Sơn, thị trấn Tam Sơn, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc. Chùa Vĩnh Khánh thuộc hệ phái Bắc tông; được dựng dưới thời Trần Thánh Tông, trên một gò đất cao ráo, cây cối tốt tươi, chim muông hội tụ. Ngôi chùa này đã bị quân Minh tàn phá hầu như hoàn toàn vào đầu thế kỷ XV; sau đó được đời sau dựng lại và tu bổ nhiều lần. Đến nay, chùa chỉ còn là sản phẩm của kiến trúc mang niên đại vào thời Nguyễn muộn và được đại tu vào năm 1976; tháp Bình Sơn hay tháp Then là một công trình kiến trúc bằng đất nung từ thời Trần vẫn còn khá nguyên vẹn giữa sân trước cửa chùa.
Có giả thuyết cho rằng chùa Vĩnh Khánh và tháp Bình Sơn hiện tại vốn không phải là đồng nhất thể; qua khảo sát thực tế còn cho thấy, niên đại của tháp sớm hơn chùa tới vài thế kỷ và nếu như có một ngôi chùa cùng thời với tháp, thì gần như chắc chắn, nó không nằm ở vị trí ngôi chùa hiện tại mà phải ở sau và cùng trục trung tâm (Nam - Bắc) với tháp.
Truyền thuyêt kể rằng, vốn xưa, tháp Bình Sơn ở cánh đồng Nẫu, thuộc xã Từ Yên, một đêm tháp bay về đỉnh gò hiện nay... Chúng ta hiểu cánh đồng Nẫu là cánh đồng chiêm, luôn lụt lội, nền đất không vững, không thể dựng các công trình lâu dài. Từ cánh đồng Nẫu tới gò Bình Sơn, truyền thuyết trên được coi như một sự huyền thoại hóa quá trình tìm đất dựng tháp, ẩn đằng sau đó là tấm lòng rộng mở, vượt ra ngoài lũy tre làng để hòa đồng....
Nguyễn Trí Dũng